- 132

HE korero mo nga ritenga hopu, patu, manu a te Maori, ara, i etahi o nga manu Maori o Niu Tireni; mo te Kereru (Kukupa) mo te Kaka, mo te Tui (Kōkō), mo te Kakariki, mo te Parera, mo te Kiwi, mo te Kokomako.

Na, me timata te korero i nga ritenga hopu mo te Kereru i te tuatahi. He manu pai taua manu, te Kereru; he manu ahua rarata, he manu noho roa ki runga i te rakau. E toru nga tino ritenga patu mo tenei manu mo te Kereru; te tuatahi he tūtū, te tuarua, he ahere (mahanga), te tuatoru, he tahere (wero).

Ko taua mea ko te tūtū, he rakau tu, e tupu ana, hangā ai he kahu-papa ki runga, hei nohoanga mo te tangata, hei raweketanga mo nga mea hei hopu i te Kereru. I nga wa e hua ai te kakano o te ngahere, ara, te Whanake, ka kitea te nui o te Kereru e rere ana, e kai ana hoki i taua kakano; ka rere, penei tonu me te pokai pii ina whanau, ka rere ki runga ki te takiwa i runga ake i nga rakau, a, ka whakatau iho ano ki runga i nga rakau. Pena tonu te rere a te Kereru i te wa e mau ana tena kakano, a, tata noa ki te horonga o tera kakano, o te Whanake. I te takiwa e timata ai te rere pera a te Kereru, ka mahara nga tangata maia, kaha, mohio, o tena hapu, o tena hapu, e noho tata ana i taua takiwa e nohoia ra e te Kereru, ara nga tangata ano o te whenua, kia haere ratou kia hanga tūtū, he hopu mo taua manu mo te Kereru. Ka whakatakina (tirohia) te rakau pai hei tūtū, ka tirohia te pai o runga o taua rakau, te pai o te huinga o runga o nga rau, te pai o te purero-tanga o runga i etahi atu rakau, e tutata ana (haunga ia te ngahere nui). Ka kitea te pai, katahi ka mahia hei tūtū. Ki te mea, kaore he aka e piri ana ki taua rakau hei pikitunga ki runga, a, tera pea tetehi rakau pai tona pikitanga e tutata mai ana te tu ki taua rakau hei tūtū, ka pikitia i tera, ka roua (arawhata) mai i runga i tera rakau - 133 ki runga i te rakau hei tūtū. Ki te kore he rakau pera, e pai ana hei arawhatatanga mai ki runga i taua rakau hei tūtū, ka roua ake ano i te take o taua rakau hei tūtū ra, ka hanga ki te arawhata, ka here tonu atu ki te tinana o taua rakau, a eke noa ki runga. Ano ka eketia, ka tapatapahia he rakau i raro, ka hutia ki runga i taua rakau tūtū, ka hanga hei kahupapa—hei nohoanga mo te tangata, mo nga tangata tokorua ranei, ka mahia nga pouaka. Te pouaka, he rakau tarai marie, e 5 putu pea-te roroa, e 2½ inihi te whanui, 1 inihi te matotoru, e 4, e 5 ranei aua rakau pouaka, ka herea aua rakau pouaka ki tena peka, ki tena peka, o taua rakau, ki nga peka e tu ana whakarunga, kia purero ake te pito whakarunga o aua rakau pouaka, i te matamata o nga rau o te rakau tūtū, hei iringi iho mo nga tumu, mo te mea hei hopu i nga Kereru; he rakau ata hanga (tarei) marie, hei whaka-maunga mo te aho muka, e mau ai nga waewae o te Kereru. E nui ana te mate o te Kereru ki tenei ritenga patu a te Maori, e tae ana ki te rua rau nga manu i te ra kotohi, a, ma te iti o te rere a te Kereru i te ra, ka iti iho hoki nga mea e mau.1

Tetehi ritenga patu mo te Kereru, he ahere (mahanga). Kei nga wa e hua ai te kakano o nga Miro, ka mui taua manu, te Kereru, ki te kai i taua kakano, ina maoa. Ko taua kakano ko te Miro, he kakano, e tere ana te whakamomona i taua manu i te Kereru; he kakano hoki e whakahia-inu ana i taua manu. I mua o te maoatanga o taua kakano, o te Miro, i nga wa e rite ai mo te hua, ka haere nga tangata maia, kaha, mohio, ki te ngahere, ki te titiro i te huanga o taua kakano o te Miro. Mehemea ka kite aua tangata, i hua taua kakano, ka timata te whakapai i nga waka (kumete) wai, a, ki te karo ranei i etahi waka (kumete) ki runga i te pakiaka rata, i etahi atu rakau ranei e mohiotia ana he pai, hei waka wai. I mua o te nohoanga o te Kereru ki te Miro, ka whakakingia aua waka (kumete) ki te wai; ko etahi waka, he mea whakairi ki runga i te rakau, here rawa nga pito o te waka ki te rakau, kei taka. E mahia ana aua waka wai ki te takiwa o nga Miro. Ka mutu tena mahi, me te whakaki i nga waka (kumete) ki te wai, ka waiho kia kite nga Kereru, kia inu hoki; a, i te mea kua nui te mohio o nga Kereru, ki aua wai, katahi ka timata te ahere (mahanga), ka aheretia nga waka wai, ka aheretia nga manga o nga Miro, nga manga e pai ana hei iringa mo nga mahanga.

Mehemea ka haere te tangata mohio i te ngaherehere, a ka kite ia i tetehi kopuapua wai, ka tirohia e taua tangata mohio nga rakau e tutata ana ki taua kopua wai, ka kite ia i te rapihanga o nga waewae o te Kereru i aua rakau, ka mohio ia, he wai tera e inumai ana e te Kereru, ka mahia e ia he mahanga mana ki taua wai.

- 134

E one, e whitu, nga waka wai a te tangata kotahi, a nui atu; e rua, e toru, nga rakau e aheretia ana. I te ra e timata ai te whakairi o nga mahanga, no te ata tae noa ki te ahiahi, e kore nga manu e mau i tena ra (i te ra tuatahi), e uia, ara, e tangotangohia, i nga mahanga, engari mo tetehi atu ra, mo te aonga ake; he ritenga tena mo mua iho, no nga tupuna Maori. E kore te tangata e whakaturituri i taua takiwa mahinga manu; ki te tātā wahie; ki tetehi turituri pera ranei i te awatea, kei mataku nga Kereru, a ka rere ki tetehi atu wahi; engari kei te ahiahi po, katahi ka tātā te tangata i etahi wahie mona. E moe tonu atu ana hoki nga tangata mahi manu (ahere) i te nga-herehere, ko etahi hei pikau i nga manu ki nga tino kainga.

Ko te ritenga patu tenei mo te Kereru e tino nui rawa ai te mate, e mau ana i te tangata kotahi, te rua rau, te toru rau, i te ra kotahi. A ma te tau iti te manu, ka iti hoki nga manu e mau i te ra kotahi, a, ma te mea ra ano kia horo tenei kakano, te Miro, katahi ka mutu tena ritenga patu o taua manu o te Kereru—ka kore ano hoki te noho o te Kereru ki runga i te Miro.2

Te tuatoru o nga ritenga patu, mo taua manu, mo te Kereru, he tahere, he wero ki te here. Taua mea te here, he rakau roa, he mea ata mahi marie na te tangata, he Tawa te rakau pai e mahia ana hei here. He mea titiro ano ki te Tawa tika (aritahi), roa hoki; e tae ana ki te toru tekau, a, toru tekau ma rima ranei putu te roa, hei te Tawa kuao, ngawari. Ka tuaina te rakau, ka poroa kia toru tekau, toru tekau ma rima ranei putu te roa, ka tiwharahia roatia taua rakau Tawa, kia rua, kia toru ranei nga here i roto i taua rakau kotahi. Ka tareia kia iti, kia kotahi inihi me te koata pea te matotoru o waenganui, a kia toru koata inihi pea nga pito, ka waruhia kia pai, kia maene, kia tika hoki, a, katahi ka mahia he tarakaniwha. Taua mea te tarakaniwha, he wheua, e waruhia ana kia koi tetehi pito, ka whakatara (kaniwha) ano tetehi taha, hei maunga mo te manu ina tu e ka werohia e te tangata. Ka oti te mahi o te tarakaniwha, katahi ka whauhia (herea) ki tetehi pito o taua here, katahi ka haere ki te tahere (wero) manu i te ngaherehere. E werohia ana te Kereru i nga wa o te huanga o te kakano o te Whanake, o te Miro hoki; e ahere ana, e wero ana. E werohia ana hoki i te wa o te huanga o te kakano Koroi (ara Kahikatea) me etahi atu rakau.3

Ki te tangata mohio ki te wero, e kore ia e hiahia kia mau mai te Kereru i te tarakaniwha o tana here, engari ka werohia e ia te manu, unu tonu mai te tara o tana here, tukua atu te Kereru kia taka ana ki te whenua; notemea e mohio ana ia ki te wahi o te manu e werohia atu ai e ia, tu tonu atu, mate tonu atu. I nga wa e hua ai aua kakano - 135 kua whakahuatia ake nei, ka piki tona tangata mohio ki runga i te rakau e hua ana te kakano—Kahikatea, Miro ranei—ka noho i runga. Kei te rerenga mai o te Kereru ki te kai mana i runga i taua rakau, ka werohia e taua tangata e noho ra i runga i taua rakau, ka tu, mate tonu atu, tukua atu kia taka ki te whenua. Engari kaore e pera te nui o te mate o te Kereru ki tenei ritenga patu, pera me te mate ki te tūtū, ki te ahere (mahanga), ma te tau nui anake o te manu, katahi ka ngaringari ake, ka iti te manu ka iti hoki te mate mai i te tangata, te wero.

Ka mutu tena ritenga patu, o te Kereru. Engari ko tenei ritenga patu manu, ko te wero, ehara i te mea mo te Kereru anake, kaore, engari mo nga manu katoa e kai kakano ana i runga i te rakau; mo te Kereru, mo te Kaka, mo te Tui (Koko), mo te Kokomako, mo te Kokako, me etahi atu manu.

E rua nga tino ritenga patu mo tenei manu mo te Kaka e nui ai te mate. Te tuatahi, he tūtū, te rua he taki. Ko te tūtū, he pera ano te ritenga mahi o te tūtū, me te tūtū mo te Kereru. Engari, he wa ano o te Kereru e mahia ai, koia tera kua korerotia ake ra i te tuatahi; a, he wa ano to te Kaka e mahia ai (ara e patua ai), kei nga wa e pua ai nga puawai o nga Rata, ka kitea te nui o te Kaka e rere ana ki te ngongo (ngote) i te wai o roto i te puawai o te Rata. Ka rere pokai, penei me te whanautanga pii (ngaro) pera hoki me te rere a te Kereru i te wa e hopuria ai ki te tūtū. Ka whakaekengia (mahia) nga tūtū, hei patu Kaka, engari e timoritia ana to te Kaka tūtū, ki te mokai Kaka, hei whakangē (ngāngā, karanga) kia rere mai ai etahi atu Kaka. Ka noho te tangata i runga i te tūtū, me tana mokai Kaka, ki runga ano te mokai Kaka i tona turuturu (nohoanga), noho ai, me tana kori kai, ki tona turuturu ano iri ai (tarewarewa ai). Ko taua mea, ko te turuturu, he rakau i mahia peneitia me te tokotoko, te nui, me te roa (tokotoko wero tangata, haunga te tokotoko ringaringa). E tareia ana ki te Maire, ki te Manuka, ki tetehi atu rakau maro ranei, taua turu-turu, he mea kia maro ai te rakau mo te ngau a te Kaka (mokai), i tona turuturu, e kore e riwha (pakaru). A ko tenei mea ko te kori, he takotoranga kai na taua mokai Kaka, he mea whatu, penei me te whatu kupenga nei mahi. Na, ka eke te tangata me tana mokai Kaka ki runga i te tūtū, ka whakangangatia (whakatangi) te mokai, hei karanga i etahi atu Kaka kia rere mai. Kei te rerenga mai o aua Kaka, ka tau (noho) ki runga i nga tumu o te tūtū, ka takiritia nga aho o nga tumu ka mau nga Kaka. Ma te pai o te tūtū, ma te pai hoki o te mokai Kaka, ka nui te matenga o te Kaka—ka kino te tūtū, ka maro (pakeke) te ekenga mai o te Kaka ki runga i tera tūtū, ka pai te tūtū, ka ngawari noa mai te ekenga mai o te Kaka ki runga i tera tūtū. Kei nga wa hoki e pua ai te Rewarewa, tetehi patunga o te Kaka ki te tūtū. He nui te mate o te Kaka ki tenei ritenga patu, e - 136 tae ana ki te rua rau nga Kaka e mau, i te ra kotahi; he rangi ano iti iho e mau, a, he rangi ano, nui atu i te rua rau e mau i te ra kotahi. Kia horo nga puawai o te Rata, me te Rewa, ka mutu tena mahi.

Te tuarua o nga ritenga patu (hopu) mo tenei manu mo te Kaka, he taki. Taua mea te taki, he rakau roa, kia rua tekau ma rima putu pea te roa, poto iho, roa atu ranei; kia rua inihi pea te matotoru. Ka poua taua rakau ki te whenua, ka whakatitahatia te tu o tana rakau (taki); ka mahia he whare rau-ponga ki te take o taua rakau (taki). I whakatitahatia ai te tu o taua rakau (taki) kia pai ai te heke haere iho a te Kaka ina karangatia e te tangata, a e te mokai Kaka ranei. I te mea kaore ano i mau noa he mokai Kaka ma te tangata, ka noho te tangata mohio ki te whakatangi (karanga) ki te hopu hoki i te Kaka, i roto i taua whare rau-ponga kua mutu te hanga ki te take o te taki, ka whakatangihia e taua tangata he karanga mana i nga Kaka, ki tona ake waha. A, ka rongo mai nga Kaka, ka rere mai, ka tae mai ki taua rakau taki, me te whakatangi tonu te tangata ra, kia heke haere iho te Kaka i runga i taua taki, a tae noa iho te Kaka i runga ki tona aroaro. Ko te haere iho a taua manu a te Kaka i runga i te taki, he heke haere iho, me te tahurihuri haere tonu iho, ki tetehi taha o te taki ki tetehi taha; a tae noa iho ki te aroaro o te tangata e noho ra i roto i te whare ponga. Kei te hurihanga atu o te upoko o te Kaka ki tetehi taha o te taki, katahi ka hopuria iho e taua tangata, ko tetehi o ona ringa ki runga i tetehi parirau, ko tetehi ringa ki runga i tetehi o nga parirau, ka hiki tonu mai ki roto i tona whare. Heoi, ka mau te Kaka tuatahi ka waiho tonu iho hei mokai, katahi ka waiho ko taua mokai Kaka hei karanga i etahi atu, ina mutu te ako, te whangai, te whakanoho hoki ki runga i tona turuturu (nohoanga), me te whakamau o tona poria ki tona waewae. Ma te tangata mohio anake ki te mahi i tenei tu ritenga hopu Kaka, ka mau ai te Kaka i a ia, no te mea he manu mohio rawa taua manu te Kaka, he manu mataku hoki. Ma te mohio hoki ki te titiro i te wahi pai hei pounga mo te taki, ma te pai hoki tetehi o te mokai Kaka, ma te kaha o te nganga (tangi), ma te keri tonu i te oneone, ma te ngaungau tonu i te mea e hoatu ana hei ngaungau mana. Na, ka haere te tangata me tana mokai Kaka ki te ngaherehere, ki te hopu Kaka, ki te taki; ka mutu te mahi o te taki, me te whare rau-ponga mana, ka whakanohoia te mokai Kaka ki te take o te taki, e tutata tonu mai ana ki te whare o te tangata, ko tetehi pito o te turuturu e uru tonu mai ana ki roto i te whare, kia āi ai taua pito o te turuturu i roto i te whare, kei whakahaunga atu ma te tangata i tana mokai, kia nganga, kia tangi, kia ngaungau i taua mea i hoatu ra e ia hei ngaungau mana. Kia rongo iho ai nga Kaka e rere mai ana i te pakēkē o taua mea e ngaungaua ra, ka pohehe aua Kaka, a, he kakano no te whenua e ngaua mai ra e te Kaka mokai. Ka titiro iho hoki, ki taua mokai e keri ana i te oneone, ka mahara, a, - 137 he nui rawa te kakano o te whenua, kei reira ka kaha te heke haere iho i runga i taua taki. E keri ana taua mokai i te oneone, e ngaungau ana i tana wheua, e nganga ana te waha. Ka pena tonu te mahi a taua mokai, katahi ka tino kaha rawa te heke haere iho a te Kaka, i runga i te taki tae noa iho te aroaro o te tangata e noho ra i roto i te whare ponga. E huri kau atu ana te upoko o te Kaka, ka hopuria, e kore taua manu e hopuria ra e kakapa, e aha ranei. Te rironga mai i te tangata ki roto i tona whare, kua takahia te upoko, kua mate, na e heke iho ana hoki tetehi, ka pera ano te hopuranga o tera, a pena tonu. Ma te kore o nga Kaka e rongo ki te haere iho i te karanga a te mokai, heoi ka haere ki tetehi wahi atu whakatu taki ai ano.

Engari kaore e nui te mate o te Kaka ki tenei ritenga patu (hopu) e kore e pera te nui o te mate, me te mate ki te tūtū, no te mea, he nui rawa te mohio, me te mataku o taua manu o te Kaka.4

Nga ritenga patupatu mo tenei manu mo te Tui (Koko) e whitu. Te tuatahi, he tūtū, te tuarua, he ahere, te tuatoru, he wero, te tuawha, he patu, te tuarima, he pewa, te tuaono, he tumu, te tuawhitu, he hopu i te hotoke. Ko tenei manu, ko te Tui, he manu mohio, mataku hoki; kei nga wa e paparewa (tokoroa) ai taua manu, katahi ka ahua rarata, kei nga wa e momona ai, he nui rawa te mataku. me te mohio. Na, ko nga ritenga patu e toru, ara, te tūtū, te ahere, te wero, e rite ana nga mahinga, ki to te Kereru, me to te Kaka. Engari, he wa ano to te Kereru, he wa ano to te Kaka, he wa ano to te Tui, e mahia ai. E aheretia ana (mahangatia) te Tui ki runga i te Kowhai i te wa e puawai ai te Kowhai.

Ko te ritenga mo te patu, e mahia ana ki te pae; ma te tangata mohio anake hoki e mahi tenei ritenga, te patu, ka nui ai te mate o taua manu o te Tui. Ka haere te tangata mohio ki te ngaherehere, ki te patu manu, Tui; a, Kokomako ranei, ka whakataki taua tangata i te wahi pai hei irihanga (mahinga) mo tana pae; ma te pai anake o te wahi e iri ai te pae, ka eke mai te Tui ki runga i te pae. Ka kino te iringa o te pae, te wahi ranei i iri ai te pae, e kore rawa te manu e eke mai ki runga i taua pae—ko te pae te mea nui, whairitenga, o taua ritenga o te patu. Haunga te whakatangi, e mohio ana te nuinga o te tangata ki te whakatangi, ko te titiro i te wahi pai hei hanganga pae te mea pakeke. Ma te tangata mohio anake e kitea ai tera. Ki te mea ka kitea te wahi pai e te tangata i mahia ai e ia tana pae, ka mutu tana patu i nga manu o taua wahi, ka wawahia e ia tana pae, me te whare ponga, he mea kei kitea e tetehi atu tangata, a ka waiho e tera tangata hei pae patunga manu mana. Engari, ehara i te mea na te mohio anake o te tangata ki te titiro i te wahi pai hei iringa mo te pae i kitea ai te pai o taua pae; engari, na te ngawari hoki o te ekenga - 138 mai o te manu ki runga i taua pae, i tino mohio ai te tangata ki te pai o te pae i mahia e ia. Ko taua mea ko te pae, he rakau; e whitu putu pea te roa, kotahi inihi pea te matotoru, ka whakairihia tetehi pito ki runga i tetehi rakau, a ko tetehi pito ki runga i tetehi atu rakau, kia teitei te iringa o tetehi pito o taua rakau (pae) kia papaku iho te iringa o tetehi pito. Ko te whare rau-ponga hei nohoanga mo te tangata, hei patu i te manu, ki raro iho i te pito papaku o te pae. Ka mutu te mahi o te pae me te whare, ka noho te tangata i roto i te whare ponga, ha whakatangihia (karanga) e ia nga manu kia rere mai ki runga i tana pae, e whakatangihia ana e te tangata ki te rau o te Patate, whawhao ai te rau o te Patate ki roto i nga ngutu o te tangata, ka whakatangi ai; e nui ana te mate o te manu ki tenei ritenga patu, e tae ana ma te tangata mohio ki te kotahi rau i te ra kotahi. Kei nga wa e hua ai te Kahikatea, te takiwa pai mo tenei ritenga mo te patu; a, kei te wa huanga ano hoki o te Kahikatea te wa pai mo tenei ritenga patu, mo te pewa.

Ko te ritenga mo te patu (hopu) o te Tui ki te pewa (tetehi ingoa, he wheke, tetehi ingoa ano, he turmu), taua mea te pewa, ko te huihuinga o nga mea i mahia ai te pewa, ko te huihuinga o te wheke, o te peuraro, o te aho, o te tātā, o nga kohukohu, o nga tawhiwhi, me te tuke, ara, korera tetehi ingoa, ki etahi tangata e karangatia ana te ingoa o te huihuinga o aua mea, he wheke, ki etahi tangata e karangatia ana, he pewa.5 Te mea nui o enei mea, ara whairitenga, ko te wheke, ko te mea tera hei eketanga atu mo te manu ki runga, e mau ai; ko tera wahi o te pewa te wahi e kimihia ana e te tangata, ko te wheke; ma te tangata mohio anake ki te titiro wheke ka tere te kitea, a, ma te manu hoki e tino whakatika taua mohiotanga o te tangata; kei te wheke pai, e kore te Tui e mataku ki te eke atu ki runga. E kore te Tui e hohoro te heke atu ki runga i te wheke pai. Engari, ka matua korero (kauhau) ia i te taha o taua wheke, kia mutu taua korero, katahi ano ka eke atu ki runga. Mehemea, ka korero te Tui i te taha o te wheke, he wheke tino pai rawa atu taua wheke, e kore e hoatu e te tangata, kei tangohia, a, kei huna ranei. Ka pai tonu taua wheke mo nga tau maha. Ko nga tangata kuare ki te titiro wheke, engari e mohio ana ki te hanga i taua mea i te wheke, ka mahia e ratou he wheke (pewa) ka haria ki te ngaherehere ma te Tui e titiro te pai, te kino ranei. Ara, mehemea ka ngawari te ekenga atu a te Tui ki runga, a he wheke pai, a mehemea kaore e eke te Tui ki runga i te wheke, ka rere ki tetehi taha o te pewa, a, ka rere ki tetehi taha, a, rere noa atu te Tui, kihai i eke ki runga i te pewa, he pewa kino rawa taua pewa, ka wawahia tera, ka haere ano ki te kimi i tetehi atu. (Ko te wheke anake te mea e whiua ana.) Ka kitea tetehi atu wheke, ka - 139 whakamaua ano ki te tuke o tana pewa, ka haere ano ki te ngaherehere, ki te whakamatau i te pai o tera, ano ka kitea e te Tui te pai, ka waiho hei pewa mana. Kaore he Tui e eke ki runga i taua wheke pai; ka mohio te tangata nana taua wheke, no te takai o nga kohukohu pea te kino, a ka whakarerengia-ketia te takainga o nga kohukohu, na kua pai ano, ara kua ngawari ano te eke a te Tui ki runga i taua pewa.

Ko taua mea, ko te wheke; he rakau ahua whekewheke, puku-puku; he peka Tawhero te rakau pai mo taua mea mo te wheke, koira te rakau tino pai. Kia penei te ahua o taua rakau, me te rakau e nohoia ana e te manu i te wa e moe ana te manu i runga i te rakau (penei me te pae moenga tikaokao, haunga nga rakau i roto i nga whare, engari o waho, nga rakau e tupu ana, ko nga peka e nohoia ana e te tikaokao ina moe ratou). Kia pera te ahua o taua mea o te wheke; no reira hoki te Tui i mohio ai, ki taua mea ki te wheke ina hanga hei pewa, a, he rakau nohoanga ano tenei na te manu no mua, koia i tere ai te eke o te manu ki runga i taua pewa. (No te tangata Maori ra tenei mohiotanga, ko ta te Tui pea e rereke ana i to te tangata, tena ano pea ta te Tui tana pai i eke ai ia ki taua pewa.)

Ko te karanga a te tangata i nga Tui kia rere mai hei hopuranga ma tana pewa; he pera ano me te karanga mo te patu; he mea whaka-tangi ki te rau Patate.

E nui ana te mate o te manu ki tenei ritenga patu, e pera ana ano me to te patu, kei te pai anake hoki o te pewa te ritenga. Waihoki, ko te pae, ma te pai anake hoki ka whai ritenga ai.

E kore te Tui e rongo ki te karanga (whakatangi) i te wa e momona ana, e tino momona ana, engari i te wa kaore ano i momona, ka rongo ki te karanga.

Ko tetehi ritenga patu (hopu) ano mo taua manu mo te Tui (Koko), he tumu, kei nga wa e momona ai te Tui i te kainga i te hua o te Kaoho (Poporo). E kore e rongo te Tui ki te karanga i tera wa, heoi ano te ritenga patu i tera wa, he tumu, he wero. Ko taua mea ko te tumu mo te wa o te Poporo, he pera ano te ahua me nga tumu o te tūtū, me te pewa. Engari e mahia ana i nga peka o te Poporo hei tumu, e rua, e toru nga peka o te manga o te Poporo ina tupu. E tirohia ana i te mea e rua nga peka, i te mea pai ano, i te mea e rite ana mo te hanga tumu. Ka whakapikoa mai te peka iti o aua peka, hei tuke mo taua tumu, hei peuraro hoki; ko nga houto ki tetehi pito o te tumu here ai. Ko tenei mea ko te houto, he hua Poporo, he mea ata kimi ki nga mea papai, pai o te maoa, o te ahua hoki; ka huihui aua hua Poporo, ka here ki tetehi pito o te tumu, kia haere atu ai te Tui ki te kai i aua hua. A heoi te wahi hei haeretanga atu mo te Tui ki te kai i aua hua, ma runga anake i te tumu, a, kei te ekenga atu o te Tui ki runga i te tumu ka takiritia te aho e te tangata, ka mau te Tui; e mahia ana ano te tumu ki runga i te rakau Poporo. Kaore e tino nui te mate o te Tui ki tenei ritenga patu, tekau, a, rua tekau ma te tangata kotahi i te ra.

- 140

Ko te ritenga mo te wero o te Tui, i etahi wa, ara, i nga wa e momona ai i te kainga i nga kakano o nga rakau papaku, i te Poporo, i te Karamuramu, i te Powhiawhia, me etahi atu rakau papaku, e kore e werohia i nga rangi papai; engari, kei nga rangi kikino, ahua ua, hau hoki. No te mea, i taua wa o te momonatanga o te Tui, kua mataku rawa taua manu, kua nui rawa hoki te mohio; e rongo kau ana te Tui i te pake (ngaehe), kua mataku, kua rere, koia i waihotia ai mo nga rangi kikino, hau, katahi ka haere te tangata ki te wero, kei rongo te manu i te ngaehe, i te haeretanga o te tangata, kia mahara ai te manu i te ngaehe o te haere a te tangata, he ngaehe na te hau, taua ngaehetanga. Tetehi e kore hoki te manu e tino rongo i te ngaehe o te tangata i te rangi hau, ua ranei. E rite ana te mate o te Tui, o tenei ritenga patu, ki to te tumu, kaore e tino nui nga manu e mate mai.

Na, ko nga ritenga patu (hopu) mo tenei manu mo te Kokomako (Korimako) he penei tonu me to te Tui, ara, he patu ki te pae, he pewa, a, he tūtū hoki; he nui te matenga o taua manu o te Kokomako, ki te tūtūia he patunga; hei nga wa ano hoki e nui ai te rere a taua manu a te Kokomako. A, he wero ano hoki tetehi patu mo tenei manu.

Tenei ano tetehi ritenga hopu mo te Tui. Kei nga wa e tino momona ai te Tui, i etahi wa, ara, i etahi tau. Kei te marama o Hune, i te hotoke nui o te huka (makariri) kei nga ahiahi o te ra, ka haere nga tangata mohio ki te whakataki (kimi) i nga pae moenga Tui. E kore e ngaro i nga tangata mohio te hokinga o te Tui ki te pae moenga; he pae ano, e tae te maha o nga Tui e moe ana i runga ki te waru, a ki te tekau ma rua, nui atu, iti iho. E whakarangona ana, e nga tangata mohio, te hokinga o nga Tui ki te moe, ki te tangi a te Tui, koira te kai whakaatu i nga pae moenga. Ko to ratou tangi, i te ahiahi, he “Koee, Koee!” no te tangi, me te tangi i runga i te pae moenga, he “Koee, Koee!” ano. Ka kitea te pae, ka whaitohungia rawatia, e rua e toru pea nga pae e kitea, i te ahiahi kotahi, i mua o te pouritanga o te po. Ka mahia he rama ahi, a, hei te ata po rawa i mua o te hahaetanga o te ata, ka haere aua tangata na raua (ratou ranei), i kite aua pae moenga manu, ka tae ki te ngaherehere ka tahuna te rama. Ka haere ki te piki i aua rakau i noho ai aua manu Tui, ko tetehi hei whakamarama ki to raua rama, ko tetehi hei piki, a tae noa taua tangata ki nga manu, ka hopuria e ia; ka tangotangohia i runga i to ratou pae. E kore aua manu e rere, kore rawa atu, no te mea kua kuku tonu nga matikara o nga waewae o nga Tui i te maka-riri o te huka o te po, e kore rawa e maunu i a ratou whakamanu o ratou waewae i runga i to ratou pae, i taua wa o te po, i te mea kua tino uhu o ratou waewae i te nui o te makariri. Ka riro iho nga manu Tui o tetehi pae, ka haere ka piki i tetehi atu pae moenga, pena tonu, a riro katoa mai nga manu o nga pae i kitea i tera ahiahi. Mehemea, kaore taua po i taungia e te huka, a e kore i tikina e pikitia - 141 aua rakau, aua pae, a, ki te po huka, e kore e tukua kia awatea ka haere ai ki te piki i aua rakau o nga pae, kei mahana nga manu me o ratou waewae, a ka tuhera ka rere noa atu i te mataku—e kore e mau.

Ko te ritenga patu mo tenei manu mo te Kakariki. He manu ahua rarata taua manu, te Kakariki. Heoi ano tona ritenga patu, he pae, pera tonu te ritenga hanga o te pae, me te pae patu Tui, engari e mahia ana te pae patu Kakariki ki waho o te ngaherehere, ki nga tahataha ngaherehere; a e timoritia ana hoki ki te Kakariki ano. He mea tari ki te mahanga, te Kakariki tuatohi, hei timori. Ka mahia e te tangata tana pae hei patu Kakariki, ka mutu te pae me te whare ponga, ka noho ia ki roto i te whare ponga, me tana tari mahanga, ka whakatangihia e ia ki ona ngutu ake. Ka rere mai nga Kakariki ki runga i tana pae, ka taria e ia tetehi, hei timori mana, ka mau te mea tuatahi, ka waiho hei timori. Ko taua mea ko te tari, he mahanga, i herea ki te matamata o tetehi rakau ahua roa, e ono putu pea te roa, hei tari ki te upoko o te Kakariki. Ko taua mea ko te timori, ko taua Kakariki i taria ra, ka mau, ka herea he taura ki te waewae, ka herea te taura ki tetehi rakau noa iho, kia pera te ahua me te turuturu Kaka te mahi, ka here ai taua turuturu o te Kakariki ki tetehi pito o te pae. Kei reira ka kite mai nga Kakariki, ina whakatangihia e te tangata ona ake ngutu, ka rere mai te nuinga o nga Kakariki ki runga i te pae; heoi, patu kau ana. E hara ano hoki taua manu te Kakariki i te manu tino mataku, e hara hoki i te manu tino mohio.

Ka mutu tena ritenga patu mo te Kakariki, haunga hoki te wero; ko taua ritenga wero ano i era atu manu. I nga wa hoki e werohia ai te Tui, ka tupono mai etahi atu manu ki mua i te aroaro o te tangata wero, a ka werohia hoki era atu manu, ara, te Kokomako, te Kakariki, te Kokako, te Tieke, me etahi atu manu e tupono mai ki mua i tona aroaro.

Ko te ritenga patu mo te Parera-maori. E rua ona ritenga patu, he mahanga, he whakangau ki te kuri.

Mehemea ka kitea e te tangata tetehi wahi e haerengia nuitia ana e te Parera i roto i nga awa wai, i tetehi wahi ranei e nohoia ana, i nga wahi kai ranei, ka mahia he mahanga ki aua wahi. Mehemea he awa, ka mahia nga mahanga no tetehi taha o te awa whiti tonu ki tetehi taha, ara, ki te awa ahua iti ano; a, mehemea he wahi kai, ka mahangatia ko nga taha o taua wahi kai, a rauna noa, ko taua wahi kai ki waenganui, a, ki etahi atu wahi hoki e kitea ana e te tangata te pai hei mahinga mahanga mo te Parera.

Tetehi ritenga patu ano mo te Parera, he whakangau ki te kuri. Kei nga wa e turuki (maunu) ai te Parera. Ko taua mea ko te turuki, tetehi ingoa he maunu, kei te wa e momona ai te Parera, a ka - 142 maunu nga huruhuru, heoi kua kore hoki e kaha te Parera ki te rere, e noho ana ki roto i nga roto-wai, i nga roto ano e hiahiatia ana e te Parera hei nohoanga mo ratou, a tae noa ki taua wa o te turukitanga. Waihoki, ko nga tangata e mohio ana ki nga roto e nohoia ana e te Parera, ina tata ki te turukitanga. E kore aua roto e wareware i te Parera i nga tau katoa. Waihoki, e kore e tukua e nga tangata na ratou taua roto, kia whakaaruarungia e te tangata nga Parera o aua roto nohoanga Parera.

A, kei taua wa e turuki ai te Parera, ka haere nga tangata i runga i nga waka me nga kuri, ki te whakangau Parera, i tena ra, i tena ra, o te wa o te turukitanga. He nui te Parera e mate ana ki tenei patu, e tae ana ki te rua rau, a, te toru rau atu. E tahuna ana hoki hei huahua; ta te Maori ritenga tiaki roa tera i te manu, e tae ana ki te kotahi tau te painga o te manu i roto i nga tahā; ma te pai o te tahu ka tae ki te rua tau e takoto pai ana te manu.

Ko te ritenga patu mo tenei manu mo te Kiwi. He manu mataku tenei manu te Kiwi, kei nga maunga noa atu tona haeretanga. Heoi ano tona ritenga patu, he whakangau ki te kuri, a, he tahu hoki ki te rama kia marama, kia korekoreko ai nga kanohi, kia kore ai e kite. Ko te kai tino pai a taua manu, a te Kiwi, he toke. Ka haere te Kiwi i ona haeretanga, he titaha haere tonu tona mahunga, ka titaha tetehi o nga taringa ki te whenua, a muri iho ka titaha hoki ko tetehi ki te whenua; ko te take, e whakarongo haere ana i te tangi o te ngokitanga o te toke i roto i te whenua. Mehemea ka rongo iho te Kiwi i te toke e ngoki ana i roto i te whenua, ka hou tonu iho ona ngutu i te whenua, a tae noa ki taua toke, a kua riro ake te toke i te Kiwi, kei kai mana. Ko te tangi o te ngoki a te toke i roto i te whenua, i penei tonu me te patētē o te tekana o te wati nei, engari kia ahua kaha ake. Koira te mea, e whakarangona nuitia ana e te Kiwi ko te ngoki a te toke i roto i te whenua. No reira, ka haere nga tangata ki te whakangau Kiwi, ka mahia etahi rakau ririki, he mea ata hanga marie, ka whakahei (here) ki nga kaki o nga kuri, hei mea kia patētē aua rakau, ina haere nga kuri. A kei te rongonga mai o te Kiwi, ka mahara he toke, ka noho ki te whakarongo, a kei te nohoanga o te Kiwi ki te whakarongo, kua tata tonu nga kuri ki a ia, oma rawa ake, kua tauria e nga kuri. Ka haere atu nga tangata me a ratou rama, e ka ana, kua tae atu nga tangata, kua tae atu hoki te marama-tanga o te ahi ki nga kanohi o te Kiwi, a, kua kore te Kiwi e kite; kua patua, kua mate. Kaore te Kiwi e whakangaua i te awatea, engari kei te po; kei te po hoki te wa e tino haere ai te Kiwi ki te kimi kai mana, haunga hoki nga haeretanga i te awatea.

- i - ii - iii - iv